تاریخچه کاشی در جهان
تاریخچه کاشی به بیش از چهار هزار سال پیش می‌رسد. کاشی جزء مصالح ساختمانی مصنوعی است که با ترکیبات مصالح طبیعی موجود در طبیعت در گذشته ساخته شده است. در آثار به‌‌جا مانده از تمدن‌هایی مانند مصر باستان، بابل و یونان از کاشی‌های لعاب‌دار برای تزئین دیوارها و بناهای به عنوان پرستگاه‌گاه استفاده شده است. کاشی‌سازی نیز مانند آجر به تدریج در سراسر دنیاگسترش یافت. در قرون وسطی در اروپا، کاشی‌کاری به عنوان جزئی از هنر معماری در کلیساها و کاخ‌ها به وفور استفاده شده است. در ایران نیز، کاشی‌سازی در بناهای دوره‌ی هخامنشیان دیده میشود و در دوره‌های بعدی به‌ویژه در زمان حکومت صفویه به اوج شکوفایی رسید. این آثار را در کاشی‌کاری‌های مساجد، آرامگاه‌ها و کاخ‌ها مانند مسجد شاه اصفهان و مسجد شیخ لطف‌الله ببینیم. کاشی و هنر ظریف کار کردن با آن همانند آجرکاری در بناهای زیبای ایرانی نشان از هنر دست استادان چیره دست آن دوران است. استفاده از رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای و نقوش هندسی زیبا این هنر را در ایران جاودانه کرده است.
مراحل پخت و ساخت کاشی چکونه است؟
مرحله‌ی اول
مرحل اول ساخت کاشی همانند ساخت آجر، موزاییک و سرامیک با آماده سازی مواد اولیه آن شروع میشود. مواد اصلی این ترکیب را خاک رس تشکیل می‌دهد. خاک رسی باید دارای حدودا ۲۰ تا ۲۵ درصد سلیل باشد. مواد ساخت اولیه هرچه قدر مرغوب‌تر باشد کاشی مرغوب‌تری را می‌توان ساخت. برای آماده کردن خاک رس مرغوب ابتدا باید دانه‌های اضافی و سنگ ریزه‌های آن را به منظور بدست آوردن خاک یکنواخت جدا کنند و سپس خاک را شسته و هوا می‌دهند. پس از خشک شدن آن را به صورت کامل آسیاب میکنند تا اندازه‌ی دانه‌های آن یکنواخت باشد و دارای کلوخه‌ی سفت نباشد. تفاوت اصلی آجر و کاشی در مرحله آماده کردن خاک رس اولیه در شستن آن در کاشی و عدم نیاز به شستشو آن در آجر است.
مرحله دوم
پس از آماده کردن خاک رس در کارخانه آن را در صورت عدم استفاده در سیلو‌ها دپو میکنند تا بعدا به مصرف برسد. پس از آماده کردن خاک رس برای ساخت گل که ماده اصلی ساخت کاشی و مصالح است که بر پایه‌ی خاک هستند مثل آجر، سرامیک، موزاییک و غیره خاک رس را با آب مخلوط میکنند. آب موجود در داخل گل باید به حد اندازه‌ای باشد که گل به راحتی در داخل قالب شگل بگیرد و حالت پلاستیکه گل رس از بین نرود. اگر مقدار آب در گل زیاد باشد پس از برداشتن قالب کاشی وا می‌رود و نمی‌توان برای خشک شدن آن را جا به جا کرد. پس از مرحله آماده شدن گل کاشی، آن را برای قالب گیری مناسب آماده میکنند.
مرحله سوم
برای شکل‌دهی کاشی در داخل قالب از دستگاه‌های پرس با فشار زیاد استفاده میکنند. برای خشک کردن آن بر روی واگن‌هایی در داخل تونل کوره گرم قرار می‌گیرند و در داخل این تونل دما کنترل میشود و تمامی کاشی‌های از هر جهت و به درستی حرارت می‌بینند. برای جلوگیری از ترک در آن، دمای تونل در ابتدا هم دمای بیرون است تا آب موجود در کاشی به سرعت تبخیر نشود. با حرکت کاشیها به سمت جلو در تونل دما به صورت پله‌ای افزایش پیدا می‌کند، به صورتی که در میانه‌ی تونل هوای گرم کاشیها تحت دمای مورد نیاز به خوبی خشک شده‌اند. سپس کاشیها تا انتهای تونل تحت دمای رو به کاهش قرار می‌گیرند تا به یک باره از دمای زیاد با دمای هوی معمولی نباشند و به تدریج با دمای محیط هم دما شوند. دلیل این نوع خشک کردن گل جلوگیری از ترک و تغییر خشک و جمع‌شدگی آنی در کاشی و بدست آوردن کاشی مرغوب است.
مرحله چهارم – پخت کاشی
برای پخت کاشی اکثرا پس از خشک کردن گل تونلی برای پخت کاشی است که این مراحل پشت سرهم انجام می‌شوند. دمای این تونل در ابتدای آن ۱۰۰ درجه و رفته رفته به تدریج حرارت کوره را تا ۶۰۰ درجه افزایش می‌دهند تا آب شیمیایی کاشی نیز تبخیر شود، سپس در دمای ۸۰۰ درجه کاشی عاری ا تمام مواد آلی است. قبل ازمرحله شیشه‌ای شدن کاشی را لعاب می‌دهند و طح مورد نظر بر روی آن را می‌اندازند. لعاب که بافتی همانند رنگ دارد و رقیق است توسط پیستوله بر روی کاشیها پاشیده میشود. در آخرین مرحله دما دادن به کاشی که ۸۰۰ درجه است. در داخل کوره زمانی که تمام آب و مواد موجود آلی در داخل کاشی از بین رفت کاشی به مرحله شیشه‌ای شدن می‌رسد و لعاب روی کاشی بر تمام مناف کاشی نفوذ می‌کند. روند خروج کاشی از داخل کوره پخت همانند تونل به تدریج و با کاهش دما همراه است. دت زمان پخت کاشی اگر به صورت پشت سرهم باشد حدودا ۳ روز طول می‌کشد و عدم خشک شدن کامل معایبی مانند ترک خوردگی در آن ایجاد می‌کند و این نوع کاشی جزء نوع نامرغوب به حساب می‌آید.
چه موادی را به کاشی در مرحله‌ی پخت اضافه می کنند؟
در مخلوط خاک رس با آب باید مقداری سنگ چخماق برای جلوگیری از تغییر حجم زیاد در هنگام پخت به آن اضافه میکنند. برای جلوگیری از نفوذ هوا در داخل قالب کاشی باید این مرحله در خلاء انجام گیرد. اضافه کردن مقدار نیم درصد اکسید کرم در مرحله تهیه گل کاشی برای جلوگیری از رنگ‌های تیره‌ی کاشی که احتملا به دلیل وجود اکسید آن در داخل خاک رس برای جلوگیری از رنگ تیره‌ی پخت کاشی پس از پخت استفاده میکنند. (منبع: مصالح شناسی – سیاوش کباری)
لعاب کاشی چیست؟
دلیل اصلی استفاده از لعاب ضد آب کردن سطح زیرین و جلا دادن است. ترکیب لعاب با خاک نه تنها در کاشی و سرامیک و امثال پوشش‌های سطوح بلکه صنایع دیگری از قبیل ساخت ظروف نیز مشاهده میشود. ساده ترین لعاب برای استفاده نمک طعام است. در گذشتهاگر زیبایی مد نهظر نبود نمک ط۷عام را در مرحله شیشه‌ای شدنکاشی به آن میپاشیدند و در اثر ذوب نمک طعام در دمای ۱۲۵۰ جسم دارای رویه‌ی شفاف میشد امروز لعاب ماده‌ی خشکی است که بر روی کاشی و سرامیک پاشیده میشود× لعاب در دمای ۱۰۰۰ تا ۱۴۰۰۰ درجه وب شده و لایه‌ی لعابی و شیشه‌ای ظروف سفالی، کاشی و سرلمیک را تشکیل می‌دهد. لعاب در اصل بی رنگ و شیشه‌ای است ولی برای ساخت لعاب رنگی از اکسید فلزات برای تغییر ان استفاده میکنند. لعاب دادن کاشی فقط جنبه‌ی زیبایی ندارد بلکه کاشی را از عوامل جوی و شیمیایی تا حد زیادی محافظت می‌کند.
معرق کاری کاشی به چه منظور انجام می‌گرفت؟
کاشی در گذشته به صورت تک رنگ تولید میشد برای ایجاد طرح‌های متفاوت کاشی‌های تک رنگ را به وسیله اره مویی به اندازه و طرح دلخواه برش می‌دادند و سپس با کنار هم قرار دادن کاشیها طرح مورد نظر خود را اجرا می‌کردند. برای اینکار ابتدا قطعات کوچک را به وسیله دوغاب گچ در داخل قالب می‌چیدند. پس از اتمام کاشی را به ابعاد قابل حمل تقسیم می‌کردند و در محل مورد نظر نصب میشد. با مشاهده معرق‌کاری های مسجد شیخ لطف آلله و بناهای هم رده متوجه هنرظریف‌کاری در این نوع کاشی‌کاری می‌شویم. استادان معرق کاری با استفاده از برش و چینش ظریف و هنرمندانه در اصل تابلو‌هایی از کاشی را خلق می‌کردند. کاشی‌های امروز با ابعاد، اندازه و همچنین با رنگ‌های متنوع و طرح‌های جذاب تولید می‌شوند.
کاشی را به چه صورت درجه‌بندی می‌کنیم؟
لعاب کاشی جز مواردی است که درجه مرغوبیت کاشی را مشخص میکنند. کاشی درجه یک دارای لعاب کامل و یکدست و صاف هستند، کاشی‌های درجه دو دارای یک یا دو نقطه ناصافی بر روی لعاب کاشی هستند و اگر تعداد زیاد باشد و به صورت لکه دیده شود کاشی‌های درجه سه نامیده می‌شوند. کاشی‌های درجه چهار دارای لبه‌های لعاب نگرفته، لب پریدگی و لعاب‌های دارای خال و لک هستند. یکی دیگر از مواردی که درجه بندی کاشی را مشخص می‌کند، زوایای نود درجه کامل و ضلع‌های سالم و کامل است. کاشیها بعد از پخت در کارخانه بررسی میکنند و سپس درجه بندی می‌شوند و به بازار برای فروش عرضه می‌شوند.
ابعاد رایج کاشی در بازار چیست؟
اندازه‌ی ۱۵*۱۵ در کاشیی تا مدت‌ها تنها موجود در بازار بود و بعد از آن کاشی با ابعاد ۸*۸ به عنوان کاربرد در کف و با ابعاد ۴*۴ به عنوان کاربرد دیواری تا مدت‌ها استفاده میشد. ولی در سال‌های اخیر صنعت کاشی ب طرز قابل توجه‌ای پیشرفت کرده است و دارای انواع مختلفی از لحاظ رنگ، ابعاد و شکل هستند. کاشی‌های سرامیکی مخصوصا امروزه با توجه به نوع کارخانه سازنده دارای ابعاد مختلفی مانند ۱۲*۱۲، ۱۸*۱۸، ۲۰*۲۰ هستند. قبل‌ها بیشتر به شکل مربعی ساخته می‌شدند ولی امروزه کاشی‌هایی با ابعاد ۴*۲۴، ۴۸*۶ نیز در بازار موجود هستند که با توجه به نوع استفاده و فضا انتخاب می‌شوند.
۵ کاربرد مختلف کاشی در ساختمان
- دیواره‌های داخلی: در آشپزخانه، سرویس بهداشتی و حمام به‌عنوان پوشش دیوار برای محافظت از رطوبت و افزایش زیبایی به کار می‌روند.
- کف‌پوش‌ها: کاشی‌های کف در فضاهایی مثل حمام، آشپزخانه، راهروها و حتی برخی محیط‌های خارجی استفاده می‌شوند.
- نماکاری و محوطه‌سازی: کاشی‌های مقاوم در برابر شرایط آب و هوایی برای نماهای خارجی و همچنین فضاهای باغ و حیاط کاربرد دارند.
- تزئینات داخلی: کاشی‌های تزئینی در دکوراسیون داخلی، به‌ویژه در فضاهایی با طرح‌های سنتی و مدرن، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- کاشی‌های دکوراتیو: کاشی‌های دکوراتیو بیشتر جنبه هنری و زیبایی دارند و برای تزئینات داخلی و گاهی بیرونی استفاده می‌شوند. این نوع کاشیها معمولاً دارای طرح‌ها و رنگ‌های متنوع و جذابی هستند.
معایب کاشی
با وجود مزایای فراوان این مصالح دارای برخی معایبی نیز است که برای استفاده درست از آن در ساختمان بهتر است به نکات زیر توجه کنیم.
۱- سطح سرد
کاشیها به دلیل رسانایی بالای حرارت، دمای محیط را جذب نمی‌کنند و در فصول سرد سال کف‌پوش مناسبی برای فضاهای مسکونی نیستند و به عنوان عایق گرما عملکرد خوبی ندارند. بنابراین انتخاب کف‌پوش‌های چوبی مثل پارکت مخصوصا در منازل می‌تواند انتخاب بهتری در شهر‌های سردسیر باشد.
۲-شکنندگی در برابر ضربه
با وجود مقاومت در برابر فشار، نسبت به ضربه‌های سنگین و ناگهانی حساس هستند و ممکن است ترک بخورند یا بشکنند، بنابراین در مکان‌هایی که احتمال برخورد و شکستگی وجود دارد بهتر است از موزاییک استفاده شود.
۳- نیاز به نصب دقیق و حرفه‌ای
نصب کاشی نیازمند دقت و تخصص است و در صورت نصب نادرست به صورت صحیح بهم چسبیده نمی‌شوند و ممکن است به مرور زمان از هم جدا شوند.
۴- لغزندگی
کاشی‌های لعاب‌دار و صیقلی ممکن است در برابر رطوبت بسیار لغزنده شوند و برای محیط‌هایی مثل حمام یا استخر که دائماً در معرض آب هستند، خطرناک باشند و به دلیل وجود لعاب بر روی کاشی سطح لغزنده دارند.
۵ تفاوت عمده‌ی کاشی و سرامیک
کاشی و سرامیک هرچند مشابه به نظر می‌رسند، اما از نظر ترکیب مواد، فرآیند تولید و کاربرد، تفاوت‌هایی دارند که در ادامه توضیح داده شده است:
۱- مواد اولیه و فرآیند تولید
کاشیها عمدتاً از خاک رس سبک‌تر ساخته می‌شوند و در دمای پایین‌تری پخته می‌شوند (حدود ۸۰۰-۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد)، در نتیجه ساختاری سبک‌تر و تردتر دارند.
سرامیک‌ها از ترکیباتی همچون خاک رس و مواد معدنی مقاوم ساخته شده و در دماهای بالاتر پخته می‌شوند (حدود ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد)، به همین دلیل ساختاری متراکم و مقاوم‌تر نسبت به کاشیها دارند.
۲- ویژگی‌های فیزیکی
کاشیها سطحی ترد و شکننده دارند و بیشتر برای دیوارها مناسب هستند.
سرامیک‌ها، به‌ویژه نوع پرسلانی، سخت و مقاوم‌اند و برای کف‌پوش‌ها و فضاهای پرتردد مناسب‌تر هستند.
۳- میزان جذب آب
کاشیها تخلخل بیشتری دارند و میزان جذب آب آن‌ها بالاست. این ویژگی باعث میشود که برای محیط‌های مرطوب کمتر مناسب باشند.
سرامیک‌ها به‌ویژه نوع پرسلانی، به دلیل تراکم بالا، جذب آب بسیار کمتری دارند و در فضاهای مرطوب مانند حمام و استخر بهتر عمل میکنند.
۴- کاربردها
کاشیها به دلیل وزن کم و طرح‌های متنوع، برای دیوارها و دکوراسیون‌های داخلی مناسب‌تر هستند.
سرامیک‌ها به‌ویژه نوع پرسلان، به دلیل استحکام و مقاومت بالا در برابر آب و سایش، برای کف‌پوش‌ها و نماهای خارجی گزینه بهتری محسوب می‌شوند.
۵-ظاهر و طرح
کاشیها در طرح‌ها و رنگ‌های متنوعی تولید می‌شوند و اغلب دارای لعاب هستند.
سرامیک‌ها نیز در طرح‌های مختلفی عرضه می‌شوند اما غالباً ساده‌تر و در رنگ‌های طبیعی تولید می‌شوند.
در نتیجه هر دو مصالحی محبوب و پرکاربرد در ساخت‌وساز و معماری هستند که هر کدام مزایا و ویژگی‌های خاص خود را دارند. انتخاب بین این دو بستگی به نوع فضا، نیازهای عملکردی و طراحی دارد. کاشی به عنوان پوشش دیوار و دکوراسیون داخلی مناسب است، در حالی که سرامیک با توجه به استحکام بیشتر و جذب پایین‌تر آب، برای کف‌پوش‌ها و فضاهای پرتردد ترجیح داده میشود.
