گچ چیست؟
گچ یک سنگ کلسیم‌دار است که در سراسر جهان یافت می‌شود. در ایران، این ماده بیشتر در اطراف تهران، کویر مرکزی و مشهد استخراج می‌شود. سنگ گچ به دو صورت ژپیس (گچ خام) و ایندریت (سولفات کلسیم بدون آب) در طبیعت موجود است. دلیل اینکه گچ به صورت خالص در طبیعت یافت نمی‌شود، میل زیاد آن به ترکیب با مواد دیگر مانند آهک و خاک رس است. گچ خالص بی‌رنگ است، ولی هنگامی که با مواد دیگر ترکیب می‌شود، رنگ آن تغییر می‌کند. برای مثال، وقتی گچ با آهن ترکیب می‌شود، به رنگ‌های زرد روشن، قرمز یا کبود در می‌آید و در صورت ترکیب با کربن، رنگ آن خاکستری می‌شود.
مراحل آماده‌سازی سنگ گچ برای مصرف
گچ، مانند بسیاری از مصالح دیگر همچون خاک برای آجر و آهک، به صورت سنگ گچ خام قابل استفاده در ساختمان‌سازی و سایر صنایع نیست. برای تبدیل آن به گچ قابل استفاده، فرآیندهای خاصی باید بر روی سنگ گچ اعمال شود. در این فرآیند، پس از استخراج سنگ گچ از معادن، ابتدا آن را به ابعاد ۴۰ سانتیمتری برش می‌دهند تا برای مراحل بعدی آماده شود. پس از برش، سنگ گچ به داخل سیلوهای ذخیره‌سازی انتقال می‌یابد. ظرفیت سیلوهای گچ در کارخانه‌ها می‌تواند متفاوت باشد و بسته به نیاز تولید، ممکن است تغییر کند.
پس از انباشته شدن گچ در سیلو، کلوخه‌های گچ از طریق تسمه نقاله به کوره‌های پخت منتقل می‌شوند. در این کوره‌ها، گچ به دمای مورد نیاز برای پخت می‌رسد. کوره‌های گچ‌پزی انواع مختلفی دارند، رایج‌ترین انواع آن‌ها عبارتند از: کوره‌های تاوه‌ای، کوره‌های گردنده خفته و کوره‌های چاهی. کوره گردنده خفته یکی از رایج‌ترین انواع کوره‌های گچ‌پزی است، در حالی که کوره چاهی، قدیمی‌ترین نوع کوره گچ‌پزی در ایران محسوب می‌شود.
پخت گچ
پخت گچ به معنای حرارت دادن آن به‌منظور تبخیر مولکول‌های آب موجود در گچ است. در این فرآیند، گچ ساختمانی در دمای حدود ۱۷۰ درجه سانتی‌گراد پخته می‌شود. این دما باعث می‌شود که ۱.۵ مولکول آب از گچ تبخیر شوند و گچ به حالت پودری تبدیل گردد که آماده استفاده در صنعت ساختمان و سایر صنایع می‌شود.
اگر دمای کوره به ۳۰۰۰ درجه سانتی‌گراد برسد، گچ به نوعی به نام گچ تشنه تبدیل می‌شود. گچ تشنه دارای ویژگی‌ای است که میل شدیدی به جذب آب دارد. هنگامی که گچ تشنه در مجاورت هوا قرار گیرد، به‌سرعت شروع به جذب رطوبت کرده و با آب ترکیب می‌شود. به‌خاطر همین ویژگی، گچ تشنه در صنایع ساختمانی قابل استفاده نیست.
در صورتی که گچ تشنه تحت دمای ۷۰۰ درجه سانتی‌گراد قرار گیرد، تبدیل به گچ سوخته می‌شود. گچ سوخته به هیچ عنوان در ساخت‌وساز کاربرد ندارد و برای استفاده در صنعت ساختمان مناسب نیست.
تأثیر آهک موجود در گچ
آهک موجود در گچ یکی از عواملی است که ممکن است باعث ایجاد پدیده‌ای به نام “الوئک” () در هنگام گچ‌کاری شود. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که هوای موجود در ملات گچی هنگام خشک شدن و سخت شدن آن، به صورت حباب‌هایی در سطح کار ظاهر می‌شود. این مشکل معمولاً در صورت عدم دقت در انتخاب و ترکیب دقیق مواد گچ، آهک و دیگر افزودنی‌ها به وجود می‌آید.
علاوه بر این، آهک موجود در گچ تأثیراتی بر زمان گیرایی گچ دارد. اگر مقدار آهک زیاد باشد، زمان گیرایی گچ ممکن است کاهش یابد یا فرآیند سخت شدن آن سرعت بگیرد. این تغییرات می‌توانند بر کیفیت کار گچ‌کاری تأثیر بگذارند و لازم است که در هنگام استفاده از گچ برای ساخت و ساز، نسبت‌های دقیق ترکیب و پخت رعایت شود.
خواص و ویژگی‌های گچ چیست؟
خاصیت ازدیاد حجم : گچ جزء مصالحی است که پس از خشک شدن کاهش حجم پیدا نمی‌کند، بلکه حجمش اضافه می‌شود و به همین علت استفاده از گچ در اندودکاری بهترین انتخاب برای ایجاد سطوح صاف است، زیرا پس از خشک شدن و ازدیاد حجم تمامی خلل و فرج موجود در سطح زیرین را پر می‌کند و اگر به درستی اجرا شود شکاف و ترک در سطح آن ایجان نمی‌شود.
خاصیت اکوستیکی و عایق صوتی گچ : گچ به دلیل جذب صدای خوبی که دارد مانع انعکاس صوت در فضا خواهد شد به همین دلیل بهترین گزینه برای کلاس‌های درس و سالن‌های کنفرانس چه به صوت اندود روی دیوار و چه به صورت تایل در سقف محسوب می‌شود.
خاصیت رنگ‌پذیری و رنگ سفید گچ : رنگ سفید گچ به تنهایی جلوه زیبایی به سطح اندود شده می‌دهد و همین رنگ سفید زمینه‌ی مناسبی برای رنگ کاری روی آن و رنگ پذیری مناسب سطح زیرین است.
مقاومت در برابر آتش : دیوارهای گچی براساس آزمایشات انجام شده می‌توانند به مدت ۲ الی ۳ ساعت در برابر آتش مقاومت داشته باشند به همین دلیل گچ به عنوان عایق مطلوب در برابر آتش سوزی‌های احتمالی شناخته می‌شود زیرا نه تنها مقاومت خوبی دارد بلکه از انتقال حرارت و همچنین سرایت آتش به سایر فضا‌ها جلوگیری می‌کند.
قیمت مناسب گچ : دلیل مصرف گچ در صنعت ساختمان سازی به هر نحو‌ی از قیمت مناسب آن نیز نشعت می‌گیرد، زیرا صرفه اقتصادی مصالح مورد استفاده در ساخت و ساز از اولویت‌های لازم و مهم برای انتخاب آن‌ها است.
خاصیت شکل پذیری گچ : گچ به دلیل وزن سبک و همچنین خاصیت شکل پذیری خوبی که دارد از گذشته تا به حال در گچبری‌ها و ساخت انواع اشکال در ساختمان‌های قدیمی به عنوان گچبری‌های سنتی مورد استفاده قرار گرفته است. امروزی نیز در طراحی های داخلی از گچ نه تنها به عنوان اندود بلکه برای ساخت اشکال، ترکیب‌بندی و برای فرم دهی سطوح و فضا‌ها استفاده می‌کنند.
معایب گچ که باید به آن توجه شود
- مقاومت پایین در برابر فشار: گچ تحمل نیروی فشاری زیادی ندارد و بنابراین نمی‌توان آن را به عنوان عنصر باربر در ساختمان به کار برد.
- مقاومت پایین در برابر آب: گچ در برابر آب و رطوبت آسیب‌پذیر است. در مکان‌هایی که در معرض آب یا رطوبت زیاد قرار دارند، مانند حمام یا سرویس‌های بهداشتی، نمی‌توان از گچ به تنهایی استفاده کرد. برای مقاوم کردن گچ در برابر رطوبت، می‌توان از ترکیبات خاص مانند گچ ایندریت استفاده کرد.
چگونه گچ و اندود آن را در برابر آب و رطوبت مقاوم کنیم؟
- برای استفاده از گچ در نما وافزایش مقاومت آن در برابر شرایط جوی نیاز به گچ مقاوم در برابر آب داریم. برای تقویت این ضعف گچ، نوع ایندریت آن را کاملا پودر می‌کنند و سپس پودر به دست آمده را با زاج کاملا ترکیب می‌کنند. این ترکیب در کارخانه دوباره در داخل کوره، تحت دمای ۶۰۰ درجه قرار می‌گیرد و سپس پس از پخت آسیاب شده و به عنوان گچ مقاوم در برابر آب در ساختمان به مصرف می‌رسد.
- برای مقاوم کردن گچ معمولی که به عنوان اندود در ساختمان بر روی سقف‌ها و دیوارها استفاده می‌شود در فضاهای نیمه‌تر مثل آشپزخانه، برای در امان مانندن گچ از بخار در فضا سطح روی گچ را با رنگ روغن می‌پوشانند این کار باعث جلوگیری از نفوذ آب به داخل گچ می‌شود ولی در صورت زیاد بودن بخار در فضا بعد از مدتی باز هم رنگ نمی‌تواند جلوی طبله بستن و بلند شدن گچ و رنگ از روی دیوار بگیرد. به همین منظور بهتر است برای جلوگیری از هزینه‌های اضافه همان ابتدا از سقف های کاذب استفاده کنیم.
کاربرد گچ در ساختمان سازی و مصارف آن
- گچ ساختمانی در صورتی که رطوبت نسبی هوا کمتر از ۶۰ درصد باشد برای کار‌های عمومی ساختمانی مانند ملات‌های گچی، گچ و خاک، گچ و ماسه، ساخت قطعات پیش ساخته و بلوک‌های گچی استفاده می‌شود.
- گچ اندود در صورتی که رطوبت هوا کمتر از ۶۰ درصد باشد به عنوان اندود‌های داخلی و نماسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- گچ مرمری و ملات گچ و آهک در مناطقی با رطوبت نسبی هوا بیش از ۶۰ درصد باشد در اندود‌های داخلی ساختمان و نماسازی استفاده می‌شوند.
گچ و فراورده‌های گچی در ساختمان
پنل گچی و یا تخته‌های پیش ساخته
در ساختمان‌هایی با سازه بتنی و یا فلزی برای جداسازی فضا‌ها برای اینکه وزن مرده ساختمان زیاد نشود از مصالح سبک استفاده می‌کنم. پنل‌های گچی پیش ساخته در سایز و ابعاد متفاوت و یا به صورت ۵۰*۵۰*۸ سانتیمتر به صورت کام و زبانه در کارخانه‌ها تولید می‌شوند و سپس در محل توسط چسب مخصوص به هم متصل خواهند شد. پس از نصب این پنل‌ها می‌توانیم روی آن‌ها را با کاغ دیواری و یا اندود گچی نازک بپوشانیم. این نوع پنل‌ها مابین فضاهای تر و یا حتی به عنوان جدا کننده بین فضای خیس و تر (حمام) نباید استفاده شوند زیرا نباید به طور مستقیم در برابر آب قرار بگیرند. در ساخت این پنل‌ها در برخی نمونه‌ها از سبوس برنج، پودرکاه برای کاهش وزن بیشتر دیوارها استفاده می‌شود.
گچ بری پیش ساخته و آماده
در گذشته مخصوصا در دوره‌ی صفویه استفاده از گچبری در اماکن مهم رونق زیادی داشته است به همین دلیل این هنر نیز مانند آجرکاری و الگو‌های آن به نوعی یادآور معماری ایرانی است. این هنر به دلیل دقت زیاد و زمان‌بر بودن آن امروزه جزء تزیینات لوکس ساختمانی محسوب می‌شود به همین دلیل گچبری‌های آماده و پیش ساخته به عنوان جایگزین گچبری‌های قدیمی زیبایی که هنر دست استادان بود شده است. گچبری‌های امروزی اغلب در کارخانه به صورت آماده قالبریزی می‌شوند و پس از خشک شدن گچ برای نصب بر روی سقف و یا دیوار آماده هستند.
ملات‌های گچی انواع متفاوتی دارند، که گچ با آهک و یا خاک ترکیب می‌شود و هر کدام ویژگی و مصارف مختلفی را در ساختمان دارند، در مقاله بعدی در مورد ملات گچ، زمان گیرایی، باید و نباید‌های آن را بررسی می‌کنیم.
انبار و شرایط نگهداری گچ در کارگاه
گچ به عنوان یکی از مصالح ساختمانی مهم، باید در شرایط خاصی ذخیره و نگهداری شود تا کیفیت آن حفظ شده و بتوان از آن به صورت بهینه استفاده کرد. نگهداری نادرست گچ می‌تواند باعث کاهش کارایی و آسیب به خواص آن شود. در اینجا به شرایط نگهداری گچ و نکات مهم آن اشاره می‌کنیم:
1. محل نگهداری گچ
- فضای خشک و سرپوشیده: برای نگهداری گچ، باید آن را در مکان‌های خشک، تمیز و سرپوشیده انبار کرد. مهم‌ترین عامل در حفظ کیفیت گچ جلوگیری از تماس آن با رطوبت است. گچ در معرض رطوبت و آب بسیار آسیب‌پذیر است و ممکن است خاصیت خود را از دست بدهد یا رطوبت را جذب کرده و کیفیت آن کاهش یابد.
- دور از منابع رطوبت: گچ نباید در نزدیکی منابع رطوبت مانند لوله‌های آب، استخرها، یا دیوارهای مرطوب قرار گیرد. همچنین نباید در معرض باران یا شرایط جوی مرطوب قرار گیرد، زیرا این عوامل می‌توانند موجب به هم چسبیدن دانه‌های گچ و خراب شدن آن شوند.
2. ارتفاع از سطح زمین
- گچ باید از سطح زمین حداقل ۱۰ سانتیمتر فاصله داشته باشد. این فاصله به دلیل جلوگیری از جذب رطوبت از زمین است که می‌تواند موجب خراب شدن گچ شود. اگر در محل انبار گچ سکوی جداکننده وجود نداشته باشد، باید از ورق‌های نایلونی برای جداسازی گچ از زمین استفاده شود.
- کیسه‌های گچ باید روی سطوح صاف و خشک قرار داده شوند. اگر گچ در محیطی با رطوبت بالا و بدون پوشش مناسب انبار شود، کیسه‌های آن دچار آسیب می‌شوند و کیفیت گچ کاهش می‌یابد.
3. انبار کیسه‌های گچ
- شیوه چیدمان: کیسه‌های گچ باید به‌طور منظم و در ستون‌های صاف روی هم چیده شوند. بهترین روش این است که کیسه‌ها به‌طور افقی بر روی پالت‌ها یا سکوهای جداکننده قرار داده شوند. این کار باعث تهویه مناسب و جلوگیری از تماس گچ با رطوبت و آلودگی‌های سطح زمین می‌شود.
- فاصله با دیوار: طبق مقررات ملی ساختمان (مبحث ۵)، کیسه‌های گچ باید حداقل ۱۰ سانتیمتر از دیوارها فاصله داشته باشند. این فاصله از تماس مستقیم گچ با دیوارهای مرطوب جلوگیری می‌کند و از جذب رطوبت توسط کیسه‌های گچ ممانعت به عمل می‌آورد.
4. چیدمان و تعداد کیسه‌ها
- بهتر است بیش از ۱۴ کیسه گچ روی هم چیده نشوند. اگر تعداد کیسه‌ها بیشتر از این حد باشد، فشار زیادی به کیسه‌های زیرین وارد می‌شود که ممکن است منجر به فشرده شدن گچ و چسبیدن دانه‌ها به هم شود. این امر می‌تواند باعث خراب شدن و غیرقابل استفاده شدن گچ گردد.
5. محافظت از کیسه‌ها در فضای باز
- اگر گچ در فضای باز انبار می‌شود، باید از پوشش‌هایی مانند برزنت یا روکش‌های ضد آب برای محافظت از کیسه‌ها استفاده شود. این پوشش‌ها باید به‌طور کامل کیسه‌های گچ را از آب باران و رطوبت محافظت کنند. همچنین باید از کیسه‌های گچ در فضای باز حداکثر یک هفته استفاده کرد، زیرا طولانی‌مدت نگهداری آن‌ها در شرایط باز و مرطوب ممکن است موجب آسیب به گچ شود.
6. شرایط دمایی
گچ باید در دمای معتدل نگهداری شود. دماهای بسیار بالا یا پایین می‌توانند به ساختار گچ آسیب بزنند. در دماهای پایین، رطوبت ممکن است به گچ نفوذ کرده و آن را فاسد کند. همچنین در دماهای بسیار بالا، گچ ممکن است زودتر خشک و شکننده شود.
7. مدت زمان نگهداری
- گچ باید در مدت زمانی معقول مصرف شود. اگر گچ به‌طور صحیح ذخیره و نگهداری شود، می‌تواند برای مدت طولانی (تا یک سال) قابل استفاده باشد. اگر گچ به صورت فله‌ای (بدون کیسه) وارد کارگاه شود، باید بلافاصله مصرف شود، زیرا احتمال جذب رطوبت و آسیب دیدن آن وجود دارد.
8. تهویه مناسب
- محیط انبار گچ باید تهویه خوبی داشته باشد تا رطوبت موجود در هوا به سرعت از محیط خارج شود و رطوبت اضافی در کیسه‌ها و گچ‌ها تجمع نکند. تهویه مناسب به حفظ کیفیت گچ و جلوگیری از آسیب به آن کمک می‌کند.
9. نکات اضافی
- اگر گچ پس از مدت زمان طولانی در شرایط نامناسب انبار شده باشد، بهتر است قبل از استفاده آن را بررسی کرده و در صورت تغییر رنگ یا تشکیل کلوخه، از آن استفاده نکنید. گچ باید در شرایط استاندارد و با رعایت تمامی اصول به کار گرفته شود تا از کیفیت و عملکرد مطلوب آن اطمینان حاصل گردد.
